Türkiye’de nüfusun beşte biri düzenli yardıma muhtaç

Türkiye sokaklarında her geçen gün daha fazla lisana getirilen yoksulluk, resmi datalara de yansıyor.

Gıdadan barınmaya, sağlıktan ısınmaya, okul gereksinimlerinden yaşlı ve engelli bakımına kadar birçok alanda milyonlarca yurttaş yardıma muhtaç.

Aile ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı verilerine göre Eylül 2024 itibariyle 3 milyon 688 bin 378 hane nizamlı toplumsal yardımlardan yararlanıyor. Yaklaşık 14,8 milyon kişiyi söz eden bu sayıya tek seferlik yardımlar, doğum yardımı, proje dayanakları, kamu kurumlarına transferler ve Genel Sıhhat Sigortası (GSS) primi devlet tarafından ödenenler dahil değil.

2018 yılından beri 1 milyondan fazla artış

Düzenli yardım alan hanelerin sayısı 2013’te yaklaşık 2,3 milyon, 2018’de yaklaşık 2,6 milyon olarak kaydedilmişti. Buna nazaran nizamlı bir biçimde toplumsal yardıma muhtaç olan haneler 2013’ten bu yana yüzde 63, 2018’den itibaren yaklaşık yüzde 43 arttı. Yardıma muhtaç hanelerin sayısındaki artış 2018 sonrasında hızlandı. Sistemli yardıma muhtaç olan hanelerin sayısı 2013’ten 2018’e yaklaşık 330 bin artarken, 2018’den bu yana olan artış 1 milyon 100 bini buldu. Bu tarih Türkiye’nin Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’ne geçtiği yeni periyodunu tabir ediyor.

Resmi bilgilere nazaran 2018 sonunda nüfusun yaklaşık sekizde biri (yüzde 12,6’sı) tertipli toplumsal yardım alırken bu oran Eylül 2024 itibariyle nüfusun yaklaşık beşte birine (yüzde 17,3’ü) çıktı.

Cumhurbaşkanlığı 2025 yıllık programına nazaran 2023 yılında Aile ve Toplumsal Hizmetler Bakanlığının tüm toplumsal yardım programlarından faydalanan toplam hane sayısı ise 4 milyon 989 bin 456. Bu sayı yaklaşık 20 milyon şahısla nüfusun yüzde 23,4’ünü oluşturuyor.

Toplam yardımlarda da son 5 yıllık ve 10 yıllık süreçlerde nizamlı yardımlarla emsal bir artış kelam konusu. O denli ki 2013’te Bakanlığın tüm toplumsal yardımlarından faydalananların sayısı nüfusun yüzde 16’sını oluştururken 2018’de bu oran yüzde 17’ye çıktı. 2018’den 2023’e gelindiğinde ise yüzde 23,4’e ulaştı.

Türkiye’de açlık hududu taban fiyatın yüzde 71,5 üzerindeFotoğraf: Martin Siepmann/imagBROKER/picture alliance

Bakanlık, 2002’de toplumsal yardım programlarının sayısının dört iken 2023’te 50’nin üzerine çıktığını belirterek toplumsal yardımlardaki artışın ‘göreli’ yoksulluk oranlarında düzgünleşme sağladığını argüman ederken, resmi datalar bu siyasetin fakirleşmeye tahlil olmadığına, bilakis nüfusun daha yüksek oranlarda bölümünün fakirleştiğine işaret ediyor.

“Siyasal dayanak tabanı manasına geliyor”

DW Türkçe’ye konuşan çalışma iktisadı uzmanı Prof. Dr. Aziz Çelik, toplumsal yardım alan hane sayısının 2013 yılından bu yana yaklaşık yüzde 60 arttığına işaret ederek “2024 bilgileri şimdi netleşmemekle birlikte tekrar yüksek bir sayıya ulaşacağını söylemek mümkün. Bu artış bir yandan ekonomik ve toplumsal şartların zorlaşmasından öte yandan hükümetin toplumsal yardım kapsamını genişletme gayretinden kaynaklanıyor” diyor.

Çelik’e nazaran toplumsal yardımlar sistemli ve kurumsal bir hakkın ötesinde adeta bir “klientalist mekanizma” olarak kullanılıyor. Bu da hükümet için bir siyasal takviye tabanı manasına geliyor. Çelik, 2021 ve sonrasındaki artışta pandeminin yanında pahalılık ve ömür şartlarının zorlaşmasının rolü olduğunu düşünüyor.

Dr. Özgür MüftüoğluFotoğraf: Privat

Sosyal yardımların yapısal meseleleri ortadan kaldırmadığını ve bu manada kalıcı sonuçlar doğurmayacağını vurgulayan Çelik, “Sosyal yardımlar fakirleşmeyi azaltıcı bir tesir maalesef yapmaz. Daha çok yoksulluğun yönetilmesine fayda. Yoksullukla gayret için istihdam imkanlarının ve toplumsal emelli kamu harcamalarının artırılması gerekir” diyor.

DW Türkçe’ye konuşan çalışma iktisadı uzmanı Dr. Özgür Müftüoğlu da toplumsal yardımların artmasının toplumsal siyaset açısından yoksulluğun arttığı manasına geldiğini vurguluyor.

Hak temelli bir toplumsal siyaset için yardımların değil primlerin artırılması gerektiğini söyleyen Müftüoğlu, fakat yardımların AKP’nin dünya görüşüyle uyumlu olduğunu, karşılıklı bir muhtaçlık hali ortaya çıkardığını, bu nedenle hakların yerine yardımı koyma siyaseti izlendiğini söz ediyor.

“Olması gereken, bir kişinin çalışarak, prim ödeyerek, bir hak olarak yaşayabileceği bir fiyat ve yaşlılık aylığı alması” diyen Müftüoğlu, Anayasada toplumsal devlet prensibi olduğunu hatırlatarak, “O vakit niçin sen bunu bir toplumsal yardım olarak veriyorsun” diye soruyor.

Düşük minimum fiyat yoksulluğu da gizliyor

Sosyal yardım programlarının birçoğu, olağan koşullarda besin, konut, giysi, sıhhat, ulaşım ve kültür üzere mecburî gereksinimleri taban seviyede karşılamaya yetecek fiyatı söz eden minimum fiyat baz alınarak yapılıyor. Fakat Türkiye’de bu yıl ikinci kere artırılmayan minimum fiyat, Nisan ayından bu yana açlık sonunun altında. Son datalara nazaran açlık sonu taban fiyatın yüzde 71,15 üzerinde.

Aile takviye programı, GSS prim ödemeleri, yakacak, engelli, engelli yakını, yaşlı yardımı, çoklu doğum üzere yardımlardan aylık net geliri taban fiyatın üçte birinden yani 5 bin 667,37 liradan az olan haneler faydalanabiliyor. Bu sayı açlık sonuna nazaran belirlenseydi kelam konusu yardımlardan aylık 9 bin 700 liradan az geliri olan haneler faydalanabilecekti.

Geçen yıl sonu ile Eylül ayı sayıları karşılaştırıldığında kelam konusu yardım programlarından yararlananların sayısının azaldığı görülüyor.

Resmi datalara nazaran 2023 sonundan bu yana aile takviye programından yararlanan hane sayısı 749 bin 52, GSS prim ödemelerinden faydalanan kişi sayısı 719 bin 369, engelli aylığı yararlanıcı sayısı 71 bin 870, çoklu doğum yardımı alan hane sayısı 7 bin 264, yakacak yardımdan yararlanan hane sayısı 254 bin 322 azaldı.

Prof. Dr. Aziz Çelik, minimum fiyatın 2024 yılında bir defa saptanmasının yoksulluk eşiğinin düşük kalmasına yol açtığını söylüyor. Çelik’e nazaran bu kriteri temel alan programlar üzerinden yardım alan hane sayısındaki düşüş bundan kaynaklanmış olabilir.

Prof. Dr. Aziz Çelik,Fotoğraf: Privat

Kamuoyunda toplumsal yardımların tasarruf önlemlerine paralel azaldığı tartışmaları da bulunuyor. Bunu söyleyebilmek için yıl sonunu bekleyip genel eğilime bakmak gerektiğine dikkat çeken Çelik, seçim yılı olmamasının da yardımların azalmasında tesirli olabileceğini vurguluyor.

Sosyal yardımlar tarafsız dağıtılıyor mu?

Türkiye’de toplumsal yardımların dağıtımının tarafsızlığına dair kuşkular de var. Bilhassa toplumsal yardımların, iktidara yakın yahut iktidarın dayanak tabanına yönelik olduğu savları kamuoyunda sıkça tartışılıyor.

Bazı araştırmalar ve medya raporları, toplumsal yardımların seçim periyotlarında arttığını gösterirken yardım dağıtımının hangi kriterlere nazaran yapıldığı, yardımlardan kimlerin faydalandığı üzere hususlarda daha fazla şeffaflık talep ediliyor.

Özgür Müftüoğlu da yardımların iktidar tarafından siyasi olarak kullanıldığı görüşünde.

Çoğu yardımın kaymakamlıklar yahut AKP ilçe örgütleri üzerinden gittiğini söyleyen Müftüoğlu, “Bu yardımların kime yapıldığı, yardım yapılırken eşit olarak mı dağıtıldığını, tıpkı kriterlerin bütün toplum bölümleri için uygulanıp uygulanmadığı sorunu burada çok ciddi” diyor.

Sosyal yardım yapılırken ailelerin incelendiğini, “yardımların toplumu biat ettirmek için bir havuç-sopa meselesi” olarak kullanıldığını tabir eden Müftüoğlu, “Bir kişi kalkıp AKP’yi protesto etse, ondan sonra bir aile yardım almaya çalışsa ya da alıyorken bu türlü bir şey yapsa anında o yardım kesilir. Ondan sonra da müracaat edemez. Hasebiyle bir siyasi sopa formunda kullanılıyor” değerlendirmesini yapıyor.

Aziz Çelik ise “Sosyal yardımlar, primli sistemden sağlanan haklardan farklı olarak dağınık bir sisteme ve hükümetin ve onun ortaklarının patronajına sahip” diyor.

Özellikle Toplumsal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıflarının bu yardımlarda faal iken, bu vakıfların yapılarının da hükümetin siyasi tesirine açık olduğunu söyleyen Çelik, “Bu yardımlarda siyasal tesirin ve tercihin yüksek olduğunu düşünüyorum. Yapılması gereken primsiz sistemleri, bir aile takviye sigortası ile merkezi bir toplumsal muhafaza sistemi olarak ve bir toplumsal hak olarak düzenlemek. İşi ve nizamlı geliri olmayan kişi yahut ailelere (çocuk yardımları dahil) bir toplumsal hak olarak nizamlı bir dayanak sağlanmalı” diye ekliyor.

DW Türkçe’ye manisiz nasıl erişebilirim?