İran Hürmüz Boğazı’nı neden kapatmadı?

Dünyanın bir müddetliğine nefesini tutmasının akabinde İsrail-ABD-İran üçgenindeki tansiyonun şimdilik daha fazla tırmanmayacağı görülüyor. İran, ABD’ye direkt karşılık vermeyi göze alamayınca dolaylı bir yola başvurdu ve Katar’daki bir ABD üssünü gaye aldı. Piyasalarda bu yumuşama işareti olarak algılandı.

Uluslararası varlık idare şirketi SPI Asset Management piyasa analisti Stephen Innes, Reuters’a verdiği demeçte, Tahran’ın misillemesinin “manşetlere yetecek kadar güçlü lakin petrol piyasasını sarsmayacak kadar hafif” olduğu değerlendirmesini yaptı. Hakikaten Pazartesi akşamı prestijiyle petrol fiyatı düşüşe geçti.

Oysa İran’ın elinde güçlü bir koz vardı: Hürmüz Boğazı’nı kapatmak. Bu adım global iktisada önemli ziyan verebilirdi. Fakat bu nitekim bir koz muydu, yoksa aslında İran için bir tıp aykırı tepme riski mi taşıyordu?

Petrol ihracatı İran için neden bu kadar kıymetli?

ABD Güç Enformasyon Yönetimi’ne (EIA) nazaran, İran iktisadı Ortadoğu’daki birçok ülkeye kıyasla daha çeşitlenmiş bir yapıya sahip. Fakat ülkenin endüstrisi yüklü olarak iç pazar için üretim yapıyor.

Bu nedenle ham petrol ve petrol eserlerinin ihracatı, hükümet için kritik bir gelir kaynağı. Bu eserler, toplam ihracatın yüzde 17’sinden fazlasını oluşturuyor. İkinci sıradaki doğal gazın oranı ise yaklaşık yüzde 12. İran, 2023 prestijiyle OPEC içinde en büyük dördüncü ham petrol üreticisi pozisyonundaydı. 2022 yılında ise dünyada “kuru doğal gaz” (hızla sıvılaşabilen hidrojen üzere gazlar içermeyen) üretiminde üçüncü sıradaydı.

İran yaptırımlara karşın petrol satıyor

İran, uzun yıllardır yaptırımlara tabi olsa da bu, rejimin petrol ihraç etmesini engellemedi. Bu durumdan en çok yarar sağlayan ülke ise Çin oldu. 2023 yılında, İran petrolünün yaklaşık yüzde 90’ı Çin Halk Cumhuriyeti’ne ihraç edildi.

Maliye Bakanı Cevad Ovci’nin Mart 2023’te Financial Times’a aktardığına nazaran, sadece 2023 yılında İran, 35 milyar doların üzerinde petrol ihracatı gerçekleştirdi. Dünya Bankası datalarına nazaran, petrol kesimi 2023’ün Nisan-Aralık periyodunda İran’ın gayri safi yurt içi hasılasının (GSYİH) yüzde 8’inden fazlasını oluşturdu. Bilgi tahlil şirketi Vortexa’ya nazaran, bu ölçü 2024 yılında daha da arttı.

Hürmüz Boğazı’nı kapatmak, İran’ı da mı zora sokardı? Fotoğraf: picture alliance/dpa

Çin, İran için kilit ticaret ortağı

Tüm bunlar, Hürmüz Boğazı’nı kapatmanın öncelikle İran’a da ziyan vereceğini gösteriyor. Hürmüz Boğazı’nın kapatılması halinde petrol gelirleri direkt etkilenecekti. İkincisi ise bu adım ucuz İran petrolünden faydalanan Çin’i de rahatsız edecekti.

Londra merkezli Iran International televizyonuna nazaran İran, petrolünü dünya piyasasındaki fiyatın yüzde 20 altında satıyor. Çünkü alıcı taraf, ABD’nin yaptırımlarına maruz kalma riskini de üstlenmiş oluyor. Iran International “Çinli rafineriler, İran’ın yasa dışı petrol sevkiyatlarının en önemli alıcıları pozisyonunda. Bu sevkiyatlar, aracı firmalar tarafından öbür ülkelerin petrolüyle karıştırılıyor ve Çin’e, Singapur yahut öbür ülkeler kaynak gösterilerek ithal ediliyor” tabirlerine yer verdi.

Norveç merkezli bağımsız güç araştırma şirketi Rystad Energy’ye nazaran, Çin günde yaklaşık 11 milyon varil ham petrol ithal ediyor. Bunun yaklaşık yüzde 10’u İran’dan geliyor.

Boğaz’ın kapatılması İran’ın komşularını da etkilerdi

Hürmüz Boğazı’nın kapatılması, İran’ın komşularıyla da gerginliğe neden olabilirdi. Kuveyt, Irak ve Birleşik Arap Emirlikleri de petrol sevkiyatlarını Hürmüz Boğazı’ndan gerçekleştiriyor. Körfez uzmanı ve ekonomist Justin Alexander, şu değerlendirmeyi yapıyor: “Hürmüz Boğazı’nın kapatılması halinde Tahran, bölgedeki ülkelerle elinde kalan son ittifakları da baltalamış olurdu.”

Ayrıca İran’ın, bu cins bir ablukayı ne kadar sürdürebileceği de tartışmalı. Alman kamu haber sitesi Tagesschau’ya konuşan tahlil şirketi Kpler’den Hümayun Felekşahi, ABD ve Avrupa’nın çok süratli ve sert bir askerî karşılık verebileceği öngörüsünü lisana getirdi. Felekşahi’ye nazaran İran, Hürmüz Boğazı’nı en fazla bir-iki günlüğüne kapatabilirdi.

Yaptırımlar ve enflasyon açmazı

İran’daki ekonomik durumun daha da berbatlaşması, halk ortasında hoşnutsuzluğa yol açabilir. ABD’deki Virginia Tech Üniversitesi’nde iktisat profesörü olan Cevad Salehi-İsfahani DW’ye verdiği demeçte, “Ülkedeki hayat standardı, yaptırımlar nedeniyle son 20 yıl öncesinin düzeyine geriledi” dedi.

Yaptırımlar sadece petrol dalını değil, İran’ın memleketler arası ödeme sistemleriyle irtibatını da etkiliyor. Bu durum, ülkede enflasyonu da körükledi. Enflasyon oranı 2025 Mayıs’ında, bir evvelki yılın tıpkı devrine nazaran yüzde 38,7’e ulaşarak keskin bir artış gösterdi. Yaptırımlar ve İran parasının paha kaybı, ülkede hayat pahalılığının süratle artmasına neden oluyor.

DW Türkçe’ye manisiz nasıl ulaşabilirim?