Her deprem sonrası ilk adres: Kandilli Rasathanesi

Türkiye’de bir zelzele olduğunda milyonlarca kişi Kandilli Rasathanesi’nin datalarına ulaşmak için taşınabilir uygulamalara, web sitelerine ya da toplumsal medyaya yöneliyor. Son devirde sıklıkla meydana gelen sarsıntılar gözleri yeniden bu kuruma çevirdi.

Peki, kamuoyunun her zelzelede birinci başvurduğu kurumlardan biri olan Kandilli Rasathanesi’ni bu kadar sağlam kılan ne? Bilimsel birikimi ve kurumsal geçmişiyle nasıl bir rol üstleniyor?

DW Türkçe, Kandilli Rasathanesi’ni mercek altına aldı.

Kandilli Rasathanesi: 157 yıllık birikim

Kandilli Rasathanesi ve Zelzele Araştırma Enstitüsü’nün temelleri 1868 yılında Osmanlı devrinde atıldı. Birinci olarak “Rasathane-i Amire” ismiyle kurulan gözlemevi, meteoroloji ve astronomi alanında hizmet veriyordu. Lakin temel dönüşüm, 1914 yılında Mehmet Fatin Gökmen’in teşebbüsüyle Kandilli sırtlarına taşınmasıyla yaşandı. Bu tarihten itibaren sarsıntı araştırmaları, kurumun ana faaliyet alanlarından biri haline geldi.

Boğaziçi Üniversitesi bünyesinde faaliyet gösteren Kandilli Rasathanesi, Türkiye’deki sismik hareketleri izleyen ve tahlil eden en kıymetli kurumlardan biri. Türkiye genelinde 450 sismik istasyondan oluşan bir müşahede ağına sahip olan rasathane, bu bilgileri anlık olarak tahlil ediyor.

Depremler gerçekleştiğinde büyüklük, merkez üssü ve derinlik üzere bilgiler birkaç dakika içinde kamuoyuyla paylaşılıyor. Bu birinci bilgiler, otomatik sistemlerle oluşturuluyor ve gerektiğinde uzmanlar tarafından güncelleniyor.

Öte yandan Kandilli’de 2002’den beri erken ikaz sistemi de uygulanıyor. Bakanlar Heyeti’nin 5 Nisan 2001 tarihli kararıyla İstanbul Zelzele Erken İhtar ve Acil Müdahale Sisteminin kurulması kararlaştırıldı ve bu sistem kuruldu. Fakat sistem, zelzele merkezine yakınlıktan ötürü ikincil felaketleri tedbire odaklı.

Rasathanenin faaliyetleri yalnızca zelzelelerle sonlu kalmıyor. Meteoroloji, tsunami ihtar sistemleri, jeofizik ve uzay bilimleri üzere birçok alanda da çalışmalar yürütüyor. Ege, Akdeniz ve Karadeniz’de tsunami uyarısı yapabilen az sayıda kuruluştan biri olan Kandilli, yalnızca Türkiye’ye değil 13 farklı ülkede 19 tane farklı kuruma tsunami ikaz bildirisi yolluyor.

Enstitü, Marmara için de tsunami erken ikaz istasyonlarını devralmaya devam ediyor.

AFAD ile Kandilli bilgileri neden farklı?

Depremler sonrası kamuoyunda en çok merak edilen sorulardan biri de Kandilli Rasathanesi ile AFAD’ın açıkladığı büyüklük datalarının neden vakit zaman farklı olduğu. Örneğin bir sarsıntı için Kandilli 5.1 büyüklüğünde derken AFAD 4.9 açıklayabiliyor.

Deprem uzmanlarına nazaran bu farkların gerisinde kurumsal ve teknik nedenler var.

Bunlardan birincisi, her iki kurumun farklı istasyon ağlarına sahip olması. Kandilli ve AFAD, Türkiye genelinde farklı sismik istasyonlar kullanıyor. Sarsıntının merkez üssüne daha yakın istasyonlardan gelen datalar, büyüklük ve derinlik üzere parametrelerde farklı sonuçlar doğurabiliyor. Öte yandan AFAD’ın Türkiye çapında çok daha geniş bir ağı (1200’e yakın istasyon) bulunuyor.

İkinci kıymetli fark, büyüklük hesaplama metotlarından kaynaklanıyor. Kandilli ekseriyetle mahallî büyüklük (ML) üzerinden ölçüm yaparken AFAD moment büyüklüğü (Mw) ya da öteki milletlerarası büyüklük tariflerini temel alıyor. Bu yöntemsel fark, birebir sarsıntının farklı büyüklükte tabir edilmesine neden olabiliyor.

Kime bağlı, kimler çalışıyor?

Kandilli Rasathanesi, bir devlet kurumu değil. 1982’den beri Boğaziçi Üniversitesi bünyesinde faaliyet gösteren akademik bir enstitü olan kurum, bilimsel özerkliğe sahip. Resmi ismiyle “Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi ve Sarsıntı Araştırma Enstitüsü”, farklı disiplinlerden akademisyenlerin ve uzmanların bir ortada çalıştığı bir yapıya sahip.

Kandilli RasathanesiFotoğraf: DHA

Rasathanede zelzele mühendisliği, jeofizik, jeodezi üzere alanlarda uzmanlaşmış çok sayıda araştırmacı, teknisyen ve mühendis görev alıyor. Ayrıca kurum içinde afet eğitimi, sismik ağ kurulumları ve tsunami ihtar sistemleri üzere birçok farklı ünite yer alıyor.

Dünyadaki karşılıkları neler?

Kandilli, Türkiye ve bölge ülkeleri için kritik bir kurum.

Ancak dünya çapında kıyaslandığında ABD’deki USGS (Jeoloji Araştırmaları Kurumu), Japonya’daki JMA (Meteoroloji Ajansı) ve İtalya’daki INGV (Ulusal Jeofizik ve Volkanoloji Enstitüsü) üzere kurumlarla aynı ligde değil. Bu kurumlar çok daha yüksek bütçelerle, daha yaygın bilgi ağı ve gelişmiş teknolojilerle çalışıyor.

Buna rağmen Kandilli, bölgesel ölçekte kıymetli bir bilimsel otorite kabul ediliyor.

Verilerine neden güveniliyor?

Kandilli Rasathanesi’nin kamuoyunda sağlam bir kaynak olarak görülmesinin gerisinde uzun bir kurumsal birikim, bilimsel formüllere bağlılık ve teknolojik altyapı yatıyor. Türkiye’nin en eski zelzele müşahede arşivlerinden birine sahip olan kurum, sismik olayları yalnızca anlık olarak izlemekle kalmıyor, birebir vakitte bu bilgileri geçmişteki örneklerle karşılaştırma imkanı da sunuyor.

6 Şubat 2023’te meydana gelen Kahramanmaraş merkezli zelzelede Gaziantep’den bir görüntüFotoğraf: SAMEER AL-DOUMY/AFP

Veriler, milletlerarası standartlara uygun formda çalışan istasyonlardan toplanıyor ve hem otomatik sistemlerle hem de uzman takımlarca tahlil ediliyor. Kandilli’nin ayrıyeten 2016’da UNESCO-Hükümetler ortası Oşinografik Kurulu tarafından akredite edilen bölgesel tsunami ihtar merkezi olarak kabul edilmesi de milletlerarası seviyedeki saygınlığını pekiştiriyor.

Bilimsel şeffaflık ve süratli bilgilendirme refleksi, kurumun sarsıntı sonrası en çok başvurulan bilgi kaynaklarından biri olmasını sağlıyor.

Depremden evvel de sahada

Kandilli Rasathanesi yalnızca zelzeleler olduktan sonra bilgi paylaşan bir kurum değil; tıpkı vakitte mümkün sarsıntılara karşı hazırlık süreçlerinde de faal bir rol üstleniyor. Bu kapsamda Türkiye’nin farklı bölgelerinde sismik tehlike haritaları oluşturuyor, risk tahlilleri yapıyor ve yerel yönetimlerle iş birliği içinde mikrobölgeleme çalışmaları yürütüyor.

Ayrıca Kandilli, afet farkındalığını artırmak gayesiyle kamu kurumlarında ve okullarda zelzele eğitimleri veriyor; toplumun farklı kısımlarına yönelik tatbikatlar düzenliyor. Kurumun simülasyon merkezlerinde, bilhassa İstanbul üzere sarsıntı riski yüksek bölgelerde halkın bilinçlendirilmesine dönük uygulamalı eğitimler yapılıyor.

DW Türkçe’ye manisiz nasıl ulaşabilirim?