Afrika’da daha adil bir vergi sistemi mümkün mü?

Sağlık sistemi, eğitim, ulaşım… Yatırım gerektiren o kadar çok alan olmasına karşın para yok. Afrika ülkeleri giderek artan borç yükü altında eziliyor. Yıllardan bu yana borçların ödenmesi için harcanan para, sıhhate harcanan paradan çok daha fazla. Korona pandemisi, çok sayıda Afrika ülkesinde hükümetlerin yükümlülüklerini ve sıkıntılarını daha da artırdı. Bunun yanında var olan yüksek enflasyon kelam konusu devletlerin mali manada hareket alanını daha da kısıtlıyor.

Devlet yöneticilerinin bu sarmaldan çıkabilmek için yeni para kaynakları bulmaları kural. Merkezi Kenya’nın başşehri Nairobi’de olan Açık Toplum Vakfı’nın (Open Society Foundation) bir iktisat ve iklim programında yönetici yardımcısı olan Alvin Masioma, “Birçok ülke en kolay yolu seçerek kolda yere en yakın duran meyveyi seçiyor. Tüketim vergisini yükseltiyorlar. İnsanların tüketmek zorunda olduklarını biliyorlar çünkü” diyor.

Tüketim vergisi halkı öfkelendiriyor

Masioma’nın ülkesi Kenya’da, yüksek enflasyon altında güçlü bir hayat süren halkın böylesi planlara nasıl reaksiyon verdiği net bir biçimde görüldü. Kenya Devlet Başkanı William Ruto, geçen yıl Haziran ayında, devletin borçlarını besin ve tüketim mallarına getirilecek yeni vergilerle azaltmayı planladıklarını açıkladığında kitlesel bir direniş başladı. Düzenlenen geniş iştirakli şovlar sonunda Ruto kelam konusu planlarını iptal etmek ve kabinesindeki bakanların büyük bir kısmını değiştirmek zorunda kaldı.

Ağırlıklı olarak Z jenerasyonundan genç insanların sokaklara indiği protestolar Nijerya, Uganda ve Gana üzere ülkelerin toplumlarını da etkileyerek buralarda da şovlar düzenlenmesine neden oldu. Bu ülkelerde ise halklar, hükümetin somut planlarından çok, genel manada giderek artan ve fakir bölümleri çok zorlayan hayat pahalılığına karşı seslerini yükseltti.

Bu eşitsizlikle siyasi manada nasıl çaba edilmesi gerektiğini anlamak için her ülkenin kendi varlık düzeyini özel olarak hesaplaması gerektiğini belirten Alvin Masioma, “Zenginlerden kelam ederken dolar milyonerlerini ya da Forbes listelerinde yer alanları kastederek kendimizi sınırlamamalıyız. Kenya’da 50 milyon şilin (yaklaşık 372 bin euro) serveti olan biri de, hiçbir şeye sahip olmayan birine nazaran zengindir” sözlerini kullanıyor.

Arşiv – Kenya’da geçim meşakkatini protesto etmek için sokaklara inen insanlarFotoğraf: SIMON MAINA/AFP

Varlık vergisi davetleri giderek artıyor

Yoksul ile güçlü kesin ortasındaki makas ve toplumsal farklılıklar yalnızca Afrika’da değil, her yerde açılıyor ve artıyor. Londra merkezli memleketler arası yardım kuruluşu Oxfam tarafından hazırlanan bir rapor da bu tezi doğruluyor: 2020 yılından bu yana, dünya genelindeki en fakir yüzde 60’lık kısmın toplam serveti 20 milyar dolar azaldı. Tıpkı vakit zarfında dolar milyarderi olan zenginler ise servetlerine toplamda 3,3 trilyon dolar daha ekledi. Oxfam’ın raporuna nazaran kelam konusu zenginlerin maddi varlığı, global çapta ortalama enflasyondan üç kat daha fazla artmış oldu. Bu sebepten ötürü Oxfam varlık vergisinin uygulanmaya başlanması gerektiği fikrini savunarak, bu mevzuda bir müddettir yapılan tartışmalara katkı sağlamış oluyor.

Geçen yıl Kasım ayında Brezilya’da yapılan G20 Tepesi’nde ülkeler, Brezilya’nın öncülüğünde, muhteşem zenginlerin daha verimli vergilendirilmesi için bir fomül üzerinde mutabakat tabanı aranmasını kararlaştırmıştı. Lakin kelam konusu üstün zenginlerin, servetlerinden yılda yüzde 2 vergi alınması konusunda varılan muahede taslağı Almanya ile ABD’nin karşı çıkması sebebiyle kabul edilmedi. G20’nin devir başkanlığını üstlenen Güney Afrika’nın, mevzuyu öncelikleri ortasına aldığını duyurması, bir sonraki tepede varlık vergisinin tekrar masada olacağını gösteriyor.

2020’nin Nisan ayında çok sayıda Güney Afrikalı bilim insanı, korona yardımları için kaynak yaratılması maksadıyla, dayanışma için varlık vergisi uygulanmasını talep etmişti. Bu bilim insanlarından biri de Johannesburg kentindeki Witwatersrand Üniversitesi’nde servet eşitsizliği üzerine araştırmalar yapan iktisatçı Aroop Chatterjee idi.

DW’ye açıklamalarda bulunan Chatterjee, “Eşitsizlikle gayret edebilmek için yüzeyin altına inmek ve eşitsizliğe neden olan süreçlere tesir etmek gerekiyor. Varlık vergisi yalnızca, bizim girdi sağlamak için önerdiğimiz siyasi bir araçtır. Sonrasında daha çok şey yapmak gerekiyor” diyerek varlık vergisinin ürkütücü etkisinin de hesaba katılması gerektiğini vurguluyor. “Sermayenin kaçması, yani vergiden yasal bir halde kaçış ya da yasa dışı vergi kaçırma her vakit mümkün” diyen Chatterjee, “Ancak biz ikisini de kapsamlı bir halde hesaplarımıza kattık” diyor.

En fazla milyoner de Güney Afrika’da en büyük eşitsizlik de

Dünyanın hiçbir ülkesinde gelirler Güney Afrika’da olduğu kadar eşitsiz dağıtılmıyor. Dünya Bankası’nın hususla ilgili tertipli olarak hazırladığı raporlarda Güney Afrika, gelir eşitsizliğinde uzun müddettir birinci sırada yer alıyor. Chatterjee’ye nazaran bunun tarihi ve kurumsal sebepleri var: “Kolonyal devir ve ırkçı Apartheid rejimi müddetince yerleşen servet biriktirme yapı ve alışkanlıkları devam ediyor. Buna mülk sahibi olma ve iktisada iştirakteki ırkçılık dâhil”. Tüm bunlar günümüzde Güney Afrika’nın en önemli sıkıntılarından biri olan gelir eşitsizliğinin oluşmasına harikulâde tesir ediyor, Aroop Chatterjee’nin aktardığına nazaran.

Gerçekten de Güney Afrika kimi öbür mevzularda da birinci sırada yer alıyor. İngiltere merkezli yatırım danışmanlığı şirketi Henley & Partners’in hazırladığı “Afrika Refah Raporu”, Güney Afrika’da 37 bin 400 dolar milyoneri, yani serveti bir milyon dolardan fazla olan insan yaşadığını ortaya koyuyor. Bu da tüm Afrika kıtasındaki her dört milyonerden birinin Güney Afrika’da yaşadığı manasına geliyor. Kıtadaki kentler baz alındığında da tekrar Güney Afrika açık orta evvel. Her 10 Afrikalı dolar milyonerinden birinin yaşadığı Johannesburg, kıtanın en fazla milyoner barındıran kenti. En çok milyonere konut sahipliği yapan ikinci Afrika kenti’de, tekrar Güney Afrika’da yer alan Kapstadt.

Afrika kıtasında en fazla dolar milyonerinin yaşadığı kent olan Johannesburg’ta, madalyonun öbür tarafını çok fakirler oluşturuyorFotoğraf: Shafiek Tassiem/REUTERS

Henley & Partners’in raporunda “Big 5” başlığı altında, Afrika’da en fazla milyonere sahip olan ülkeler sıralanıyor: Güney Afrika, Mısır, Nijerya,Kenya ve Fas. Raporda özel olarak bedellendirilen bir ülke de var, Afrika kıtasının yaklaşık 2 bin kilometre doğusunda, Hint Okyanusu’nda yer alan ada ülkesi Mauritius. Vergi cenneti olarak nitelendirilen Mauritius’ta milyonerlerin sayısı 2013 ile 2023 ortasında yüzde 87 artmış.

2033 yılına dek milyoner sayısının Afrika’da yüzde 65 artacağı öngörüsünde bulunulan raporda bunun, hâlihazırda toplumsal ömür açısından son derece tehlikeli boyutlara ulaşan toplumsal farklılıkları, olumsuz manada daha da derinleştireceği tasası lisana getiriliyor.

Maliye zenginleri tâkip edemiyor

Açık Toplum Vakfı’ndan Alvin Masioma’ya nazaran ülkelerin, en zenginlere daha fazla vergi uygulamasının önünde birtakım pürüzler var. Vergi dairelerinin, üstün zenginlerin mal varlıkları hakkında bilgi sahibi olmadığını, bu bireylerin emlâk zenginlikleri, iştirakleri ve sahip oldukları fonlarla ilgili bilgiye ulaşılamadığını tabir eden Masioma, zenginlerin varlıklarını çok süratli bir formda farklı alanlara kaydırdıklarını ve devletlerin bunu takip edemediğini vurguluyor.

Kenya ve Uganda’da en azından bu bahsin üzerine gidildiğini belirten Masioma, bu ülkelerde tek misyonu muhteşem zenginlerin mal varlıklarını takip etmek olan özel üniteler kurulduğunu söz ediyor.

Alvin Masioma, verimli bir vergilendirmenin önündeki bir diğer pürüzün ise, siyasetçilerin kendileri olduğunu aktarıyor. Örneğin Kenya’da siyasetçilerin genelde güçlü beşerler olduğunu ve muhtemel bir varlık vergisinden kendilerinin etkileneceğini belirten Masioma, günümüzde yalnızca ABD’de görülen bir tıp “oligarşinin yükselişi”ne Afrika’da da şahit olunduğunu kaydediyor.

Gerçekten verimli bir varlık vergisinin yalnızca kendi çıkarlarını art plana atan siyasetçiler tarafından uygulanabileceğini lisana getiren Masioma, bu mevzuda, geçen yıl sürpriz bir halde sol yüklü bir koalisyonun hükümete geldiği Senegal’in bir örnek ve umut ışığı olduğunu söz ediyor.

Özetle birçok faktörün bir ortaya gelmesi gerekiyor. Siyasi irade, verimli ve çalışkan vergi daireleri, üzerinde yeterli çalışılmış bir plan. Bugüne dek şimdi hiçbir Afrika ülkesi, eşitsizlikle çaba etmek ve toplum faydası için en zenginlerden daha fazla katkı almak için varlık vergisini uygulamaya koymadı, koyamadı.